З усіх памінальных святаў Восеньскія Дзяды вылучаліся багаццем і разнастайнасцю страў, таму іх яшчэ называлі «тлустай суботай».

Этнаграфічныя крыніцы ХІХ-ХХ стcт. сведчаць: у розных мясцінах Беларусі комплекс абавязковых рытуальных страў быў даволі разнастайны, але іх агульная колькасць абавязкова была няцотнай, часцей за ўсё ад 7 і да 19 (у залежнасці ад дабрабыту сям’і).

Прычым нельга сказаць, што гэта былі нейкія выключныя стравы, якія гатавалі толькі да вячэры-ўшанавання. Якраз наадварот. Рэалізацыя прынцыпа шчырай падзякі вымагала не столькі непаўторнасці, колькі звычайнай, штодзённай добразычлівасці, таму рытуальнае сталаванне было прадстаўлена стравамі традыцыйнай беларускай кухні.

Праўда, сярод рознасолаў прысут¬нічалі стравы-сімвалы, якія маглі ўжывацца і штодзённа, але часцей за ўсё імі распачыналі святочную трапезу – гэта куцця і бліны. Важнае месца сярод страў займала вараная свіная галава. Яе ставілі на край стала бліжэй да покуці.

На пачатку вячэры гаспадар браў у адну руку грамнічную свечку, загорнутую ў першы спечаны блін, у другую – бохан хлеба і тройчы абносіў іх вакол галавы, памінаючы ўслых імёны сваіх продкаў.

Прысутнасць на стале свіной галавы і спецыяльныя рытуальныя дзеянні вакол яе – водгук далёкай даўніны, культурны рэлікт таго часу, калі кожная значная падзея ў жыцці рода-племені распачыналася ахвярапрынашэннем татэмнай жывёліны.

Акрамя сакральна-рытуальных страў, на стол падаваліся наступныя дзівосы жаночага ўмельства: верашчака, сырніца, усялякія поліўкі (рыбныя, мясныя, крывяныя), кісялі (журавінныя і аўсяныя), перапечкі з каноплямі, затушаныя ў печы або з макам і мёдам саладухі, аўсяныя талокны, ячменныя праснакі ці пернікі і г. д.

Самай галоўнай адметнасцю фарміравання святочнага стала было наступнае правіла: на ўзроўні сімволікі абрадавых страў падкрэсліць паяднанасць памерлых і жывых. Што гэта значыць? Хітрасць была ў тым, што на стале павінна была адначасова прысутнічаць сімволіка няцотнасці як знак прысутнасці памерлых і цотнасці як сімвал жывых.

Тады паўставала пытанне: як жа накрыць стол так, каб не пакрыўдзіць памерлых і не нашкодзіць жывым? Выйсце было знойдзена простае, але глыбока прадуманае. На стол ставілі няцотную колькасць страў (для памерлых), але кожную страву падавалі на дзвюх талерках (!) – для жывых.

Нагадаем адзін з ключавых момантаў абрадавай практыкі, які закадзіраваны ў лічбавых (колькасных) сімвалах асноўных святочных атрыбутаў.

На могілках мы ставім каля крыжа або помніка памінальную чарку і наверх кладзём адзін кавалачак хлеба (поўным дысанансам нашай адвечнай традыцыі гучыць наш сённяшні парадокс прыходзіць да памерлага з дзьвюма кветкамі), а вось калі мы сервіруем святочны стол дома (напрыклад, з нагоды дня нараджэння), то на кожную персанальную талерку пакладзем па два кавалачкі хлеба: жывыя парамі прыйдуць у госці!

Змітраўскія Дзяды надзвычай паказальныя не толькі ў сэнсе дакладнага пераймання і захавання традыцый беларускай кухні, але і ў плане далікатнага стаўлення да шматлікіх рытуальных дзеянняў.

Аксана Катовiч, Янка Крук.